Mapa mazowieckiego wykluczenia transportowego

Transport odpowiada za niemal jedną czwartą emisji gazów cieplarnianych w Europie, co czyni go jednym z kluczowych elementów w walce z kryzysem klimatycznym. Transport zbiorowy daje możliwość swobodnego poruszania się, zarówno w obrębie miejscowości, regionu lub kontynentu, przy jednoczesnej redukcji szkodliwego wpływu na środowisko naturalne. Zapewnienie równego dostępu do środków komunikacji zbiorowej leży w interesie nie tylko jego użytkowników, ale stanowi również odpowiedź na jedno z największych wyzwań naszego pokolenia.

Postanowiliśmy zbadać, jak dostępność do transportu publicznego wygląda w województwie Mazowieckim. Wyłania się z tego ponury obraz sytuacji w naszym regionie:

• - Na Mazowszu występują duże nierówności w dostępie do transportu publicznego, nawet gdy liczbę kursów zestawimy z liczbą mieszkańców gminy
• - Choć żadna gmina nie jest całkowicie pozbawiona transportu publicznego, to w wielu z nich połączenia całkowicie wygasają w weekendy i w wakacje
• - Mieszkańcy wielu słabiej skomunikowanych gmin czują się skazani na jazdę samochodem
• - Oferta transportowa na Mazowszu w odczuciu mieszkańców pogarsza się, zamiast poprawiać

Oblicza tego problemu pokazujemy zarówno w danych ilościowych na powyższych mapach, jak i w wynikach badania socjologicznego prowadzonego w 3 miejscowościach na Mazowszu. Żurominie, Ostrowi Mazowieckiej i Tczowie. We wszystkich miejscach prowadziliśmy pogłębione wywiady z mieszkańcami. Raport z badania możecie pobrać i przeczytać tutaj

Jak powstały mapy?

Powyższe mapy zostały sporządzone na podstawie informacji na temat tras autobusowych i kolejowych zebranych z internetu. Uwzględniają również trasy w obrębie sąsiadujących województw, które przechodziły przez województwo mazowieckie. Bazowa warstwa mapy pokazuje poziom zagrożenia wykluczeniem transportowym: przedstawia ofertę transportową (liczbę tras i połączeń) w przeliczeniu na liczbę mieszkańców danej gminy. Dodatkowe warstwy pokazują ich warianty funkcjonujące w ciągu tygodnia, w soboty, niedziele i święta oraz poza dniami nauki szkolnej, czyli w wakacje. Dla każdej z nich zapisano godziny odjazdów z pierwszego przystanku, na podstawie których obliczono liczbę kursów w każdej z gmin. Dane przedstawiają stan na dzień 15 maja 2021 roku. Uwzględniają wszystkie funkcjonujące w tym czasie trasy, również te tymczasowo wyłączone z powodu pandemii covid-19.

Obliczem wykluczenia transportowego nie jest tylko zupełny brak połączeń. Wykluczająca może być także bardzo nierówna jakość oferty transportowej, zmuszająca mieszkańców do rezygnacji z ważnych dla nich aktywności. Przykładem może być znacznie mniejsza dostępność połączeń po godzinie 15:00. Tego typu ograniczenie w dostępie do transportu wpływają na życie różnych grup mieszkańców, na przykład młodzieży. Widać to w przeprowadzonym przez nas badaniu jakościowym. Cytat: Uczniowie nie mają wyboru – muszą podporządkować swój plan dnia rozkładom jazdy. „I te ambitne osoby z małych miejscowości, mimo że były ambitne, mimo że chciały, one były przez te dojazdy ograniczone, naprawdę. Bo nie zostawały na kółku, nie chodziły na dodatkowe zajęcia” - mówił nauczyciel z Żuromina. Najbardziej zdeterminowani uczniowie, aby móc uczestniczyć w zajęciach dodatkowych, decydują się na podróż pieszo. Nauczyciel z Żuromina wspominał, że w jego szkole niektóre osoby „były też tak zdeterminowane, że potrafiły wracać do swojej miejscowości na piechotę jakieś 5 kilometrów”.

Czasowy brak dostępu do transportu zbiorowego przejawia się nie tylko w skali doby czy tygodnia, ale i całego roku. Zakończenie roku szkolnego i wprowadzane w związku z tym ograniczenia tras i liczby kursów wpływa na możliwość przemieszczania się wszystkich użytkowników komunikacji zbiorowej. Spośród analizowanych przez nas tras ponad 46% nie kursuje w dni robocze w okresie wakacji. Całkowity brak połączeń transportem publicznym skutkuje albo koniecznością wyboru auta jako środka transportu, albo przymusową izolacją. Ten ostatni problem dotyczy w dużej mierze osób starszych. To one rzadziej są właścicielami samochodu i prawa jazdy, a jeśli je posiadają – to ze względu na wiek przestają mieć możliwość prowadzenia. Jedna z mieszkanek, z którą rozmawialiśmy podczas badania socjologicznego, mówiła: Ludzie starsi chyba jak nie mają samochodu ze wsi to nie poruszą się do Żuromina, bo nie mają po prostu czym.

Po zakończonym tygodniu pracy lub nauki użytkownicy transportu zbiorowego w wielu gminach często pozostają z niewielkimi możliwościami poruszania się na terenie województwa w innych celach. W soboty nie działa ponad 74% z ogółu analizowanych tras. W porównaniu z sobotami, oferta komunikacyjna w niedzielę i święta zmniejsza się nieznacznie - z ogółu tras nie działa ponad 76%. Należy wziąć pod uwagę fakt, że częstotliwość kursowania tych tras jest znacznie ograniczona względem dni powszednich. W efekcie całkowitego braku połączeń, i tak ograniczonych w ciągu tygodnia, mieszkańcy, aby wydostać się ze swojej miejscowości w weekend, są skazani na samochód. Ja jeżdżę samochodem, bo autobusem to nie ma możliwości u nas, bo prawie że nie ma (kobieta po 40-stce mieszkająca w Żurominie), Nie ma takich na przykład autobusów, żeby się poruszyć do Warszawy, do Płocka, gdzieś do najbliższych miejscowości. Nie ma po prostu. Jedynie samochodem trzeba (mieszkanka Żuromina), zlikwidowano połączenia i człowiek się odzwyczaił, i dlatego jeżdżę własnym samochodem (nauczyciel z Ostrowi Mazowieckiej). I co, tylko auto pozostaje (30-latek z Ostrowi Mazowieckiej).

Dostępność przystanków

Choć linie kolejowe przechodzą przez prawie połowę gmin na Mazowszu, to tylko w nieco ponad ⅓ gmin mieszkańcy mogą skorzystać z kolei jako środka transportu. Wiele istniejących linii nie jest wykorzystywanych w ruchu pasażerskim, a plany ich reaktywacji od lat pozostają tylko na papierze. O zapaści kolei w województwie może świadczyć fakt, że ostatnia nowa linia kolejowa łącząca Warszawę z ościenną gminą powstała… przed II wojną światową. Ta zapaść jest mocno odczuwana przez mieszkańców, szczególnie tych miejsc, gdzie wygaszone połączenia od lat nie są przywracane. Gdyby linie, PKS-owskie były, to by ludzie na pewno z nich korzystali, tak samo i z jakiś PKP - konstatował mężczyzna z Ostrowi Mazowieckiej, jednej z miejscowości przez które kolej przechodzi, ale od lat nie ma połączeń. Wiadomo, że odzwyczaić kogoś, to bardzo łatwo, zlikwidować, ale później, żeby przyzwyczaić, to jest trudno, no bo to samochody. Samochodów jest więc coraz więcej. Jak mówił mieszkaniec Ostrowi Mazowieckiej: Kiedyś to samochód w rodzinie był jeden na dziesięć rodzin, a teraz to mają po dwa, trzy. Jak pokazują dane Głównego Urzędu Statystycznego (2020), liczba samochodów w województwie mazowieckim rokrocznie wzrasta. W 2019 roku w województwie zarejestrowanych było ponad 3832 tysięcy aut.

Gdzie prowadziliśmy badania?

Chcieliśmy jak najlepiej oddać perspektywę mieszkanek i mieszkańców Mazowsza, dlatego też zdecydowaliśmy się zawęzić obszar badań do trzech miejscowości w różnych podregionach województwa. Badanie przeprowadzone zostało w najbardziej typowych dla Mazowsza jednostkach terytorialnych: na wsi, w małej miejscowości (do 10 tysięcy mieszkańców) oraz w średnim mieście (między 10 a 50 tysięcy mieszkańców). Podczas doboru lokalizacji kierowaliśmy się też takimi kategoriami jak poziom bezrobocia i typ gminy (wiejska, wiejsko-miejska, miejska). W ten sposób wytypowaliśmy trzy miejsca: Tczów, Żuromin oraz Ostrów Mazowiecką.

Tczów

wieś położona w podregionie radomskim na południu województwa. Głównym źródłem utrzymania mieszkańców jest rolnictwo. Według danych dostępnych na stronie internetowej gminy, obecnie sołectwo Tczów liczy 652 mieszkańców. Obecnie z Tczowa za pomocą komunikacji zbiorowej do najbliższej dużej miejscowości, Zwolenia, można dojechać tylko raz dzienne w dni nauki szkolnej (odjazd o 7:12). Ze wsi wyjeżdżają cztery PKS-y do Radomia – trzy wczesnym rankiem (o 5:30, 6:30 i 7:30) i jeden po południu (13:30). Przystanki są, wiaty stoją. Ale nawet rozkładu nie ma. No, bo do czego, jak nie ma autobusów - mieszkanka Tczowa, respondentka badania.

Żuromin

Miasto to położone jest na terenie gminy wiejsko-miejskiej w północno-zachodniej części województwa mazowieckiego. W 2020 roku zamieszkiwało w nim 8635 osób. Z Żuromina do Warszawy można dojechać pięć razy dziennie, ale brak jest bezpośredniego autobusu do Mławy, gdzie znajduje się najbliższa stacja kolejowa. Ja mówię, żeby chociaż było dwa autobusy. […] To już nawet poczekać tam, czy do tego lekarza jakby była inna godzina, to poczekać, czy coś. Ale no nie ma - mieszkanka Żuromina, respondentka naszego badania.

Ostrów Mazowiecka

Jest to miasto średniej wielkości położone na północnym-wschodzie Mazowsza. W 2020 roku w Ostrowi mieszkało prawie 22 tysiące osób. Nie ma bezpośredniego połączenia między Ostrowią Mazowiecką a Ostrołęką. Droga między tymi dwoma miastami, samochodem możliwa do pokonania w niecałą godzinę, autobusami (z przesiadkami) zajmuje ponad 5 godzin. No to ja bym wolał w tym czasie sobie poczytać książkę albo muzyki posłuchać. Szkoda tego czasu po prostu, kawał czasu się dziennie traci na dojazdy - trzy, cztery godziny - mieszkaniec Ostrowi Mazowieckiej, respondent naszego badania.